Türkiye’de Covid-19 aşılaması, Sağlık Bakanlığı tarafından 14 Ocak’ta Sinovac aşısına acil kullanım onayı verilmesiyle başladı. O günden bugüne aşılama sürecinin üstünden 116 gün geçti. Şu an birinci doz aşı yapılanların sayısı 14 milyon 663 bin 400, ikinci doz aşı yapılanların sayısı 10 milyon 526 bin 504, toplam yapılan aşı sayısı ise 25 milyon 186 bin 904 olmuş durumda.
En son 55 yaş üstü vatandaşlar da aşılarını olmaya başladı. Ayrıca Sağlık Bakanı Fahrettin Koca “Haziran ayı sonu itibarıyla 40 yaş üstü vatandaşımızı aşılamak istiyoruz, bunda kararlıyız ayrıca yaz dönemi boyunca 18 yaş üstü vatandaşlarımızı, gençlerimizi de aşılamayı istiyoruz.” açıklamalarında bulundu. Hatta 100 milyon doz Sinovac, 90 milyon doz BioNTech ve 50 milyon doz da Sputnik ile anlaşmanın imzalandığının da altını çizdi.
Tüm bu gelişmelerin dışında yerli aşı çalışmaları da büyük bir titizlikle devam ediyor. Ancak aşılama için planlar yapılıp, adımlar atılırken önemli bir kavram daha hayatımıza girdi: Hatırlatma dozu.
İlk dozları ocak ayında başlayanlar için aşılamada virüse karşı korumanın sürekliliği adına hatırlatma dozunun gerektiği vurgulanıyor. Hatta bu dozun yerli aşı ile yapılabileceği bile açıklandı. Konuyla ilgili hâlâ kafalarda birçok soru işareti var:
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. İsmail Balık ve Enfeksiyon Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Alper Şener hurriyet.com.tr’ye önemli bilgiler verdi.
HATIRLATMA DOZU NEDİR? HATIRLATMA DOZU İLE ÜÇÜNCÜ DOZ AYNI ŞEY Mİ?
Alper Şener, ilk iki doz ile birincil bağışıklamanın sağlandığını, oluşan antikorların kanda bulunma sürelerinin ise 6-8 ay arasında değiştiğini ve antikor düşünce de aşının etkinliğinin azaldığını söylüyor.
“Bu nedenle bağışıklık sistemine bir hatırlatma gerekiyor ki yeniden virüs ile karşılaştığında antikor üretme yolunu hatırlasın… Bu süreçte bir süre ara vererek üçüncü doz yapılıyor. Şunun da altını çizmekte fayda var, üçüncü doz ile hatırlatma dozu aynı kavramlar. Farklı değiller”
İsmail Balık ise kimi aşılar ömür boyu bağışıklık bırakırken, kimi geçici bir süre için bağışıklık yapar diyor. Ayrıca aşı bir kişiye ilk defa yapıldığında etkili bir bağışıklık oluşturabilmesi için aşı tipine göre tek doz ya da iki veya üç doz arka arkaya yapılması gerektiğini söylüyor.
“Örneğin tetanoz aşısı ilk yapıldığında ancak üç doz uygulanırsa etkili olur ama yine de kalıcı bağışıklık yapmadığı için 10 yılda bir hatırlatma dozu yapılır. İmmün sistemimiz bu hatırlatma dozuyla hafızasındaki aşı içeriğinde yer alan antijeni tanır ve yeniden hızlı bir şekilde antikor oluşturarak bağışıklığı güçlendirir. Covid-19 aşılarının da geçici bir süre için bağışıklık oluşturduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle başlangıç dozu üstünden 6-24 ay gibi bir süre geçtikten sonra hatırlatma dozu gerekmektir. Bu sürenin aşı tipine göre değişkenlik gösterebileceği anlaşılmaktadır. İnaktif aşılarda 6 ay gibi daha kısa sürelerle hatırlatma dozu gerekirken, mRNA ve viral vektör aşılarında 8-18 ay gibi daha uzun olabilir. Bu sürelerin kesin belirlenmesi, aşıların faz-3 nihai sonuçları ve güncel yaşam takipleri sonunda yani önümüzdeki aylarda kesinleşecektir.”
İki doz aşı olmuş kişiler için Sağlık Bakanı Fahrettin Koca “Hatırlatma dozlarını yerli aşı ile yapabileceğimizi düşünüyorum” açıklamasını yapmıştı. Konuya özellikle Sinovac aşısı açısından bakarsak, bu aşı inaktif bir aşı ve Türkiye’de de şu an ruhsat alması en ön planda olan aşı, Kayseri Erciyes Üniversitesi’nin inaktif aşısı ‘ERUCOV-VAC’ gibi duruyor. Ama henüz bu konuda bilimsel bir bilgi de paylaşılmadı. Durum böyle olunca da akla hemen şu soru geliyor:
Şu aşamada direkt olarak yerli aşı, hatırlatma dozu olarak kullanılabilir demek doğru mu, etkili olur mu?
İsmail Balık yerli aşının bu aşamada yapılmasını doğru buluyor ve konuyu şöyle açıklıyor:
“Yerli aşımız ERUCOV-VAC da bir inaktif aşı olduğu için ve içeriği de Sinovac aşısı ile aynı olduğundan Sinovac aşısını olanlara hatırlatma dozu için uygulanabilir. Türkiye hali hazırda dünyada en fazla tipte aşı çalışması yapan ülkelerden biri… Şu an için faz çalışmalarında en erken (son bahar aylarında) Kayseri’de çalışılan aşımız üretime hazır olacaktır. Bunu VLP aşımız izleyecek gibi görünüyor.”
Prof. Dr. İsmail Balık
Alper Şener de bu duruma olumlu bakıyor. Aşıların üretim teknolojisi farklı bile olsa, koruyucu antikor için çalışma prensibi aynı olduğundan hepsinin S antijenine karşı antikor oluşturduğunu söylüyor ve ekliyor:
“Bunun vektör, mRNA veya inaktif ile oluşması sadece aşı üretim aşamaları ile ilişkili… Vücutta yaptıkları etki aynı… Anti SARS-CoV2 antikoru oluşturuyorlar. Direkt hatırlatma dozu yerli-inaktif aşı şeklinde yapılabilir”
SAĞLIK ÇALIŞANLARI NE ZAMAN HATIRLATMA DOZUNU OLMALILAR?
Sağlık çalışanlarının hepsi ilk aşılamanın yapıldığı 14 Ocak’tan itibaren iki doz Sinovac aşılarını oldu. Aşılamanın üzerinden de yaklaşık 4 ay geçti. Haziran ya da Temmuz ayında sağlık çalışanları için bir hatırlatma dozu gerekiyor mu?
Alper Şener korona aşıları ile oluşan antikor yanıtının ortalama 6-8 ay sürdüğünün bilindiğini, bu sürenin de Ağustos ve Ekim döneminde dolacağını söylüyor. Bu dönemde sağlık çalışanlarına hatırlatma dozu yapılması gerektiğini vurguluyor. İsmail Balık da Sinovac aşısı olan sağlık çalışanları ve 65 yaş üstü vatandaşların hatırlatma dozunun Temmuz’dan sonra gündeme alınması gerektiğinin altını çiziyor.
HATIRLATMA DOZU AYNI TİP AŞIYLA MI YAPILMALI?
İsmail Balık’ın bu soruya cevabı çok net “hatırlatma dozu ayni tip aşı ile yapılmalıdır” Yalnız burada önemli olanın aşı içeriğinde kullanılan antijenlerin benzerliği olduğunu da vurguluyor.
“Teorik olarak farklı teknolojilerle üretilse bile aşılar arasındaki içerik yani antijenik benzerlik ne kadar fazla ise birbirlerinin yerine hatırlatma dozu olarak kullanılabilme şansı o kadar artar. Yani mRNA ve viral vektör aşılarında genetik mühendisliği metotlarıyla virüsün spike proteini esas alınırken, inaktif aşılarda spike proteinini de içeren tüm virüs kullanılmaktadır.”
Alper Şener hatırlatma dozunda amacın hafıza hücrelerinin yeniden antikor üretmesini uyarmak olduğunu söylüyor ve ekliyor:
“Aşıların hepsinde istenilen son ürün aynıdır, sonuçta hepsi virüsteki S proteini taklit ediyor. Bağışıklık sistemi de bunu böyle tanıyıp yanıt oluşturuyor. Amaç bir yerden bir yere varmak ise hangi taşıtı kullandığınızın önemini zamanınızın olup olmaması belirler. Zaman kısıtlı ise uçakla, zamanınız çoksa geniş ve keyifli bir yolculuk için trenle gidebilirsiniz ama varış noktanız değişmez. Hatırlatma aşılarına böyle bakmak lazım…”
Prof. Dr. Alper Şener
HATIRLATMA DOZLARI YAŞA GÖRE DEĞİŞKENLİK GÖSTERİYOR MU?
Ülkemizde şu anda 60-65 yaş üstü vatandaşlar iki doz aşılarını oldu. En son sıra 55 yaş üstüne de geldi. Bu grup da ilk dozlarını oldu ve ikinci dozları için günlerini bekliyorlar. Peki bu gruplar hatırlatma dozlarını ne zaman olacak, hatırlatma dozunda yaşa göre bir değişkenlik var mı?
Alper Şener, hatırlatma doz aralığının yaşa göre değişmediğini, son aşı dozundan 6-8 ay sonra bu yaş grubu için de aynı şekilde hatırlatma dozunun gerektiğini söylüyor.
“Eğer ilerleyen zaman dilimi içerisinde antikor testlerinde istenilen ölçekler yakalanıp ve yaygınlaşırsa, antikor düzeyi değerlendirmesi sonucunda hatırlatma dozu yapılması da düşünülebilir. Çünkü bazı çalışmalarda beklenilenin aksine 65 yaş üstünde antikor yanıtının daha yüksek olduğu ve dolayısıyla daha geç hatırlatma dozu gerekeceği düşünülüyordu. Ama bunu konuşmak için erken. Dünya Sağlık Örgütü aslında yılda bir kez tek doz olacak bir korona aşısı geliştirilmesini hedefliyor. Bu devam eden aşı çalışmalarının asıl hedefi budur…”
SALGIN SONLANANA KADAR HATIRLATMA DOZLARI SIK SIK TEKRARLANACAK MI?
Alper Şener bu konuyla ilgili salgın devam ettiği sürece, aşılanmaya rağmen virüs ile karşılaşanların enfekte olmama riski yok diyor. Hatırlatma dozlarını ise önemli bir maç öncesi yapılan sıkı antrenmana benzetiyor.
“Burada kritik şey ne kadar çok virüsün vücuda girmesini ve çoğalmasını engelleyecek antikorumuz olması… Bunu belirleyen bazı şeyler var. Doku HLA tipi gibi genetik faktörler yanında, bağışıklık sistemimizin ne kadar iyi çalıştığı ve antrenmanlı olduğu da önemli… Hatırlatma dozları önemli bir maç öncesi antrenman gibidir. Her dozun ne kadar antikor oluşturacağı ve ne kadar kalacağına kadar standart bir süre ve rakam henüz belli değil… Ama bir tahmin var tabii… Bunun her yıl yapılacak bir aşı gibi düşünülmesi akılcı görülüyor, şimdilik… Salgın durumu kalkıncaya kadar aralıklar altı ay olabilir diye düşünüyorum. Çünkü virüs yaz ve kıştan bağımsız yaygın görüldü… Ama salgın durumu kalktığı zaman her yıl yapılması önerilen grip aşısı gibi olacaktır. Zaten grip ve korona aşılarının birlikte uygulanması ile ilgili çalışmalar da başladı.”
Grafik: Harun Elibol
